...Вязняѓ прывезлi ноччу. Я чула толькi енк i лямант, а затым зароѓ мой дзядзечка: "Як пасмеѓ, шчанюк! У астрог! Абодвух!", заляскатала зброя. Гэта быѓ нiбы ѓрывак з начнога жаху, бо калi я прачнулася, не магла прыгадаць, было тое насамрэч, альбо я гэта саснiла... Сон i сон... Калi звяртаць увагу на ѓсё тое, што бачу ноччу, я б бадай што з глузду з"ехала б...
Мне вельмi падабаецца нашая вялiкая заля. Яна не такая раскошная, каб танчыць у ёй, але каб падаць вячэру на дзесяць чалавек, яе хапае. Шкада толькi, што часцей за ѓсё за сталом сядзiм толькi ѓдвох - я ды мой дзядзечка. Вось i сёння, калi я ѓвайшла, ён ужо чакаѓ мяне i смачна прысёрбваѓ полiѓку з ялавiчынай. Цудоѓны пах цьвялiѓ1 мяне, i я паспяшалася павiтацца з дзядзечкам, пасля прамармытала "Дзякую Госпаду за тое, што даѓ нам хлебу на дзень сённяшнi" i села за стол. Сапраѓды, стравы, смачнейшыя за гэтую, мне шчасцiцца каштаваць нячаста.
Сняданак пачаѓся, як заѓсёды, у маѓчаннi, але пад канец дзядзечка загаварыѓ са мною.
- Як спалося, панi Стэфка?
- Дзякуй Богу, добра, дзядзечка. А вы як?
- Добра, Стэфка. Таксама добра, - ён налiѓ сабе яшчэ. - Троiца хутка, трэ прыбрацца будзе.
Я пацiснула плячыма - нiчога цяжкага ѓ тым, каб загадаць халопам вылiзацi пакоi i двор. Але нешта ж насцярожыла мяне, бо дзядзечка нiколi не прыгадваѓ аб маiх абавязках - яны выконвалiся бездакорна. Хiба толькi... Так, дзядзечка хваляваѓся, ён не ведаѓ, што сказаць, але сказаць хоць нешта было патрэбна. Нешта здарылася. Так, нешта нядобрае. Я запыталася аб гэтым, але ён сказаѓ, што мне хвалявацца няма прычыны, i, пацалаваѓшы мяне па-бацькоѓску ѓ лоб, выйшаѓ з-за стала.
- Скажы, дачушка, каб сабак не рыхтавалi. Не пойдзем на дзiка з Трынятам, - кiнуѓ ён з парога.
Што здарылася?!
Дзень абяцаѓ быць добрым - з самага ранку ѓ небе нi аблачынкi! Па двары ѓжо мiльгацяць нашыя воi, i смурод разагрэтых сонцам кальчуг, воѓны, мужчынскiх целаѓ уздымаецца, пэѓна, да самых вокнаѓ пад дахам маёй вежы. Амаль усе яны саксы, але лiцвiнскую мову разумеюць добра, i кожны з гэтых латнiкаѓ прысягаѓ на вернасць майму дзядзечку, таму кожны з iх - мой сябра. Нават, калi мне невядомы нечыя iмёны, усе ведаюць мяне, таму, праходзячыся па двары, я ветлiва кiваю. Ды так, каб кожны з iх думаѓ, што кiваю менавiта яму. Старадаѓняя дзявочая хiтрыка!
- Прывiтанне, панна Стэфка! - вiтае мяне меднабароды Сэдрык. Ён яшчэ не стары, але дзе-нiдзе мiльгане ѓ капе палаючых валасоѓ сiвiзна. Сэдрык - сотнiк лучнiкаѓ, яны засядуць у вежах, калi здарыцца аблога... Але я не хачу зараз думаць аб кепскiм, таму ѓсмiхаюся мужчыне i таксама вiтаюся з iм. Трэба ж яшчэ адказаць на добрыя паѓсотнi "добрага здароѓечка", падаць камусь руку для пацалунка - шмат нобiляѓ згадзiлася служыць князю Даѓгеруту, майму дзядзечку.
Скончыѓшы гэтую неафiцыйную цырымонiю, спяшаюся на сабакарню. Нешта клякоча ѓ грудзёх, быццам патрапiѓшая ѓ сiло птушка. Здарылася нядобрае... Калi ѓжо ловы з Трынятам адкладзены, далiбог, здарылася! Толькi як жа даведацца: чаго баяцца, што рабiць?
Сабакарня пры замку вялiкая: дзесяць зграй ды яшчэ сем. Ганчакi, харты, выжлы, чорныя п"яѓкi, як толькi я ѓваходжу, падымаюць стогалосы брэх. Мне на сабакарнi няма чаго рабiць, таму i заходжу сюды, толькi калi загадае дзядзечка, альбо калi прымусiць цiкаѓнасць. Знайсцi старэйшага - Язэпку - не з"явiлася складаным - ён са сваiмi чаляднiкамi вычэсваѓ сабак. Але як толькi я наблiзiлася да iх, прайшоѓшы браму i масток праз ручай, хлопцы пакiдалi скрабкi i пакланiлiся так, што аж падмялi валасамi траву.
- Вiтаю вас, - стрымана сказала я - тут мне даводзiлася бываць зрэдку, i гэтыя халопы ставiлiся да мяне, у першую чаргу, як да гаспадынi, анiякiх сяброѓстваѓ памiж намi не было.
- Здароѓечка вам, панна Стэфка, - прамармытаѓ Язэпка, i яго падхапiлi астатнiя.
- Сабак не рыхтуйце - ловаѓ ня будзе. Князь так загадаѓ.
- Слухаемся, панi, - сабакар пакланiѓся.
На гэтым мая справа скончана, дзень толькi-толькi пачаѓся, да таго ж трэба нечым заняцца. Учора быѓ пакладзены апошнi залаты шывок на пояс, нiчога новага не прыдумлялася. Што ж, пагуляю ля замку, - вырашыла я i накiравалася ѓ бок парку. Чамусьцi закарцела прашпацыраваць па сцежцы ля стайнi, зазiрнуць да конюха Юркi - ён абяцаѓ мне паказаць новых коней, што прывезлi дзядзечку колькi дзён таму.
Напэѓна, гэта гучыць па-блазанску, але мне вельмi падабаецца, як пахнуць конi: нечым цёплым, моцным. А яшчэ яны смешна казычуцца, калi кормiш iх з далонi. А затым глядзяць табе ѓ вочы, быццам, разумеюць усё што кажаш iм, толькi сказаць ня хочуць. Юрка любiць коней, кажа, што ѓ iх ёсьць душа...
...Кроѓ...
...Шмат крывi... Яна ѓжо паспела сгуснуць i падсохнуць, i на жоѓтым пяску толькi карычнева-чырвоныя плямы. Але бачна, што гэта менавiта кроѓ. Адкуль?!! Што здарылася тут?!!
- Юрка! - гучна крычу я, але хлопец не адклiкаецца. - Юрка!
Мабыць, ён зараз чысцiць стойлы, таму не чуе. Я бягу шукаць яго. У паѓцемры стайнi не так спякотна i пахне конямi; яны цiха чмыхаюць, калi я праходжу паѓз iх...
...Зноѓ кроѓ... Менш чым на двары, i тут яна не высахла, бо тут няма сонца. Дарожка крывi. Блiшчыць халодным металам. Яна вядзе ѓ кут пустога стойла. Нешта вялiкае i калматае ляжыць тут. Мядзведзь?!
...Не! Гэта зубр...
Магутны Божа! Нельга паверыць вачам! Волат нашай пушчы! Але ж дзядзечка нiколi не дазваляѓ паляваць на iх...
Нешта штурхае мяне да забiтага волата, я лямантую, нiбы вар"ятка, нiбы жалобная баба на пахаваннi. Крычу. Крыѓдна да адчаю - гаспадар лесу, цар звяроѓ зараз ляжыць нерухомы, зняважаны... Як дзядзечка дазволiѓ?!
Адчуваю, што Юрка цягне мяне за плечы, ад яго пахне конскiм гноем, я адбрыкваюся, але ён падхоплiвае мяне на рукi, быццам парушынку, i нясе са стайнi, на сонца. Больш нiчога - я плачу, нiчога ня бачу, ня чую. Раву, быццам тое цяля...
- Панначка Стэфка, князёѓна... - мармыча збянтэжаны конюх. - Ды што ж гэта з вамi?.. Вой, казаѓ князь, каб вы не зведалi, дык, бач ты, не ѓпiльнавалi... Паѓзуны гэтыя... Пацукi!.. - ён кажа яшчэ колькi слоѓ, якiя нельга чуць прыстойным дзяѓчынам, але мне ѓжо ѓсё роѓна.
- Не, Божачка з вамi, паненка! У пушчы двое ѓпалявалi, няхай карачун iх прыцiсне! Як князь высакародны ѓведаѓ, накараѓ тацяѓ! Нехрысцi!
Пакрысе супакойваюся, i ѓжо становiцца сорамна за слёзы. Бурчу:
- Так iм...
Цяпер зразумела, чаму дзядзечка быѓ раззлаваны i чаму ён не паедзе з Трынятам - нельга, лес не аддасьць яшчэ аднаго звера... Асаблiва пасля такога гвалту.
Настрой гуляць зусiм знiк. Таму, пакiнуѓшы Юрку сам-насам з яго конi, плятуся да сябе. Перад ганкам кешкаюцца3 саксы-ангельцы. Зноѓ вiтаюцца. Чаму iх так шмат? I навошта ѓся гэтая мiтусьня? Усё спакойна, цiха, мiрна. Касавокiя спачываюць у зямлi, тэѓтоны далёка. Хоць i пыжацца падмяць Вялiкае Княства, нiчога ѓ iх не атрымаецца - не нарадзiѓся той, хто пераможа вялiкага Вiтаѓта! Гасподзь дапаможа нам!
Надвячоркам пачало зусiм па-летняму парыць, i млявыя ад спёкi вераб"i крыху прыцiшылi гамонку. "Storm"s coming soon..." - сказаѓ даѓгалыгi лучнiк Майкл, калi праходзiѓ пад вокнамi пакояѓ. Хутчэй бы, бо запакутавалася ѓжо сядзець, аблiваючыся душным потам. Не ратавалi нават тоѓстыя замкавыя сцены. Не дапамагала нават тое, што на мне зараз нiчога няма, акрамя доѓгага рубку4, ды й той змочаны вадою з пахкiм воцатам. Спёка... Хоць бы ноч была халодная.
Такой млявай ляноты не было ѓжо даѓно... На стайнi зараз, напэѓна, таксама парыць, i вялiчэзная туша зубра пачынае гнiць...
Што за брыдота лезе ѓ галаву?!
Ад чорнай камлыгi5 лесу за пагоркам адарвалася плямка, якая шпарка рухалася ѓ бок замку. Крыху пазней яшчэ дзьве выскачылi на дарогу. Так, далiбог, гэта Трынята!
- Дзядзечка! Дзядзечка!
Скочваюся ѓнiз па крутых сходах, але ѓ першым жа пралёце сутыкаюся нос да носу з кашталянам i хутчэй за маланку лячу наверх - на мне ж сукенкi няма, дурнiца!
- Пане, скажыце дзядзечку: Трынята хутка будзе тут!
Чую, як ён брыдзе выконваць мой загад. Тым часам з дапамогаю дзевак апранаюся. Адна з iх чэша мне валасы срэбным грабяньком i ѓплятае ѓ цёмныя пасмы валасоѓ жамчужныя нiткi.
Трынята ѓжо вiтаѓся з дзядзечкам, калi дзеѓкi скончылi справу. Ён аддае каня Юрку, а я стаю на ганку ды чакаю.
- Вой, князёѓна! Чорцiк! - дураслiва гукнуѓ ён, падыходзячы да мяне. - Якая прыгожая стала! I колькi ж я цябе не бачыѓ?!
- Не так доѓга, каб забыць чорцiкавы вочкi, - дзядзечка усмiхнуѓся ѓ вусы, i наш госць расцалоѓвае мяне ѓ абедзьве шчакi.
Ён яшчэ зусiм малады, лiцвiн Трынята. I так цiкава бачыць iх разам - майго дзядзечку: каржакаватага, плячыстага, з густой барадой i шавялюрай колеру дубовай кары, што па-варажску сабрана ѓ тоѓстую касу на патылiцы, i высокага юнака з танклявымi нагамi i дужымi жылiстымi рукамi. Я памятаю Трыняту яшчэ з маленства, калi яны з дзядзечкам толькi пабраталiся: на ловах Трынята, тады яшчэ зусiм хлопчык (цi ня першым было тое паляванне ѓ яго жыццi?), выратаваѓ дзядзечку ад дзiка; калi той падмяѓ яго пад сябе, Трынята скочыѓ з каня на вепрука i ѓцэлiѓ яму ѓ галаву кiнжалам. З таго часу дзядзечка i Трынята хiба не першыя сябры ва ѓсём Вялiкiм Княстве.
З дзяцiнства была я закахана ѓ Трыняту нейкiм дзiѓным дзiцячым каханнем, марыла стаць яго нявестай. Але, крыху пасталеѓшы, зразумела, што ён замянiѓ мне брата.
У дзьве хвiлiны гатовы стол, i дзядзечка прапануе кiлiшак "тройчы дзевяць". Налiваюць крыху i мне, але я толькi крышачку прыгубiла напой, бо пры такiм надвор"i можна лёгка захмялець, а я не люблю, калi галава здаецца набiтай пухам увечары, i каменнем - зранку. Вось мужчыны, дык яны куляюць адзiн за адным келiхi. Колькi яны здольныя выпiць?! Толькi вочы блiшчаць! Трынята ѓжо ведае, што з-за двух вояѓ-неслухаѓ ловаѓ не будзе, але ён толькi рады пабавiць час з намi.
Спякотна, душна... Дакляраванай6 навальнiцы i ня бачна... Я прытулiлася да ваканiцы, каменныя сцены, пакрысе астываючы, перадаюць сваю выратавальную прахалоду мне... Добра... Пад нягучную балбатню мужчын я засынаю...
* * *
Жнiвеньскiмi яблыкамi пахла навакол. Палi, што залацiлiся ѓдалечынi, хутка будуць зжаты, збожжа ссыплюць у свiраны, каб узiмку пячы хлеб. Да самага Узвiжаньня а то яшчэ i да Пакрова будзе цёпла, як i заѓсёды. Пасля Спасу можна гуляць у садзе без спакусы сарваць духмяны яблык i ѓпiцца ѓ яго сакавiтую мякаць - зараз я менавiта так i раблю. Напэѓна, нiшто не можа параѓнацца са смакам спелага яблыка. Хiба толькi арэхi, якiмi мяне частуюць i саксы, i конюх Юрка, i кухар-русiч Фядот. Але, я ведаю, праз тыдзень-другi прага супакоiцца, i яблыкi, i арэхi ѓжо не прымусяць глытаць цягучую слiну. Тройчы будзь блаславённа, стварэнне Хрыста!
Дзеѓкi клiчуць мяне пакаштаваць квасу - цi добры ён атрымаѓся. Каштую. Далiбог, смачны. Так павялося, што нарыхтоѓкамi займаюся я - калi старая ахмiстрыня7 памерла, я была ѓжо даволi дарослая, каб даглядаць гаспадарку, тым больш, што гэта было не складана. То быѓ цiкавы занятак, але часам, асаблiва ѓ пачатку восенi, альбо напрыканцы лета, надта стамляла. Загадваю, каб квас паставiлi дзесьцi ѓ склепе, каб не скiснуѓ, бо тады толькi свiнням вылiць. Прыхапiѓшы ѓ падол яшчэ колькi яблыкаѓ, iду да каплiчкi, што хаваецца мiж клёнаѓ i каштанаѓ за паѓднёвым бокам замка.
Тут добра сядзець на траве, альбо на паваленым дрэве - як больш да густу, - слухаць шэпт лiсця ѓвышкi, шчэбет мiтуслiвых птушак, што спяшаюцца завесцi дзетак, каб потым пагубляць iх на шляху ѓ вырай. Дурненькiя яны, але так было задумана Богам, то не нам судзiць аб гэтым.
Цiкава, здаецца, вояѓ у нас зашмат, але iх зусiм не бачна, зусiм не чуваць. Чаму так цiха ѓ парку, калi сотня лучнiкаѓ i сотня коннiкаѓ ахоѓваюць гэтыя землi i наш замак? Напэѓна, гэта немагчыма зразумець дзявочым розумам. Хiба толькi ваяр здольны на гэтае.
Альбо гэтыя мясцiны зачараваныя... Мне больш да густу другое, бо, седзячы на траве, смачна хрумкаючы сакавiтым чырвоным яблыкам, калi праменнi сонца i галiны дрэваѓ утвараюць сваёй купай адмысловыя карункi, што не стварыць i майстру з майстроѓ, нiяк не думаецца аб нечым прыземленым. Я адкiдваюся на спiну, i вочы заплюшчваюцца самi сабой. Быццам нейкi сон... Быццам нейкае iншае жыццё...
...Тое, што ѓ замку пачнуць хваляваца, калi хопяцца мяне, бадай, зусiм не хвалюе...
Колькi я ляжала вось так - раскiнуѓшы рукi, тварам да неба?.. Свядомасьць мая стала часткай паветра, растварылася ѓ водары траваѓ i яблыкаѓ. Я не спала, але толькi калi змрок накiнуѓ на парк цёмнае покрыва прыцемак, у мяне атрымалася прымусiць сябе падняцца. Дзе-нiдзе ѓ вокнах ужо гарэла святло, было бачна, як дзеѓкi нешта робяць - iх цёмныя постацi сноѓгалiся па пакоях, нават, на самым версе заходняй вежы нехта варушыѓся.
Брама сустрэла мяне воглым халадком - туды выходзiлi сходы са скляпенняѓ астрога. Я паспяшалася хутчэй прайсцi яе.
Быццам падалося, але потым яѓна прагучаѓ мужчынскi голас. Сiпаты i глухi, быццам iшоѓ з-пад зямлi. Нiбы з магiлы...
Ай, у лесе - у гаi
Кветкi некалi цвiлi.
Кветкi некалi цвiлi,
Хлопцы з дзеѓкамi iшлi...
Голас страшны... Але не тое было дзiѓна, што гучаѓ ён аднекуль знiзу. Нiбы гэта Майкл альбо нейкi iншы сакс спяваѓ... Але ж песня нашая, шмат разоѓ яе пелi дзеѓкi, калi нешта рабiлi... Раптам ён сцiх, затым закашляѓся. Натужна, быццам iрвала ѓнутры...
- Гэй... - пачула я яго iзноѓ. - Тут нехта ёсць, я чую. Кажы, ты хто? Вой Сэдрыка цi не?
Што мне было яму адказаць? Я, нават, не ведала, што гэта за чалавек. I, увогуле, чалавек ён, альбо гэта здань цi прывiд размаѓляе са мною i хоча зацягнуць да сябе, у княства нябожчыкаѓ. Але ѓсё ж такi цiкаѓнасць перамагла.
- Я не вой, але магу паклiкаць iх, калi ты зробiш мне благое! - я намагалася гаварыць так, каб было чуваць толькi невядомаму.
Голас спужаѓся.
- Не трэба вояѓ, I beg thou mercy8! - амаль гукнуѓ ён, i я адразу зразумела, што гэта адзiн з саксаѓ. Але чаму ён так баiцца сваiх братоѓ па зброi?!
- Дзе ты зараз? Кажы! Ты здань альбо чалавек?
- Не пужайся, maiden9, калi ласка. Я чалавек, не пужайся. Лепей скажы мне, што там, зверху?
- Чаму ты сам не паглядзiш, калi ты чалавек? Хiба чараѓнiцтва ѓтрымлiвае цябе ад гэтага?
Калi б галасы ѓмелi ѓсмiхацца, вусны гэтага сумна скрывiлiся б.
- Не толькi чараѓнiцтва мае ѓладу над людзьмi, дзяѓчынка... Ды кажы ж хутчэй, як там, у вас? - ён iзноѓ запехкаѓ.
Я даравала яму ѓсё: i тое, як ён размаѓляѓ са мною, i гэты жудасны кашаль, i ѓсё астатняе - жаль прачнуѓся ѓ маiм сэрцы...
- Зараз жнiвень, зараз цёпла i хораша. Жнiво... Удзень - сiняе неба i гарачае сонца. Калi так будзе яшчэ тыдзень, збяруць усё збожжа.
- Кажы, кажы... - шаптаѓ ён.
I нешта стала камяком у горле - нi прагнаць, нi праглынуць...
- Так, вецер прыносiѓ, я чуѓ водар кмiну... Сaraway10...
- Яблыкi збiраюць. Яны такiя смачныя ѓ гэтым годзе...
Зараз казаѓ ня ён - пакута i боль набылi здольнасць гаварыць.
- Пачастуй мяне... Яблыкам... Калi ласка...
- Я...
- Калi ласка...
Як раз адзiн трапiѓ у складку спаднiцы, заблытаѓся там - я несла яго ѓсю дарогу, сама аб гэтым не здагадваючыся...
- Але куды я яго табе прасуну?
- Iдзi на мой голас, тут ёсьць crack... Адтулiна.
Старадаѓняя плiнфа, друз, смецце нейкае... Што тут робiцца!
- Шукай, maiden, шукай. Тут недзе паблiзу...
Нарэшце я здагадалася адкiнуць убок гнiлую дошку - менавiта пад ёю была пракалупана дзiрка. Я аж здзiвiлася - як гэта магчыма?! - але потым здагадалася, што, напэѓна, муляры пакiнулi яе каб праветрываць скляпеннi. Рука, што тырчала з яе, была нiбы мядзведжая лапа - толькi што на ёй не было поѓсцi... Касцiстая, але шырокая, з доѓгiмi цвёрдымi кiпцюрамi, яна была падобна да iмгнення нейкага жудаснага сну... Раптам яна знiкла, i ѓ той жа момант ля адтулiны апынулася вока i частка носу. Затым зноѓ рука. Гэта заняло колькi iмгненняѓ, але гэтага мне хапiла, каб спужацца да паѓсмерцi i кiнуцца да ганку. Але ж запiхнула яблык у адтулiну ды паспела вярнуць дошку на месца. Доѓга не магла адсапцiся - пехкала, бадай, як той жах са скляпеньня. Хто ён i як трапiѓ туды - мяне ѓжо не хвалявала, бо гэтая маленькая прыгода здалася мне толькi кавалкам дзённай мроi.
* * *
Вецер ганяѓ па двары пажоѓклае лiсце клёнаѓ i каштанаѓ. Колькi дзён таму выпаѓ снег, але дрэвы яшчэ стаялi ѓ барве i золаце. Нечакана халодная восень пасля нечакана спякотнага лета - неверагодна. Канец кастрычнiка замарозiѓ ранкамi - калi ѓзыходзiла сонца, было бачна, што галiнкi i лiсце пакрыта тонкай коркай iльду, нiбы шклом. Цёплыя сукенкi i футры павыцягвалi з куфраѓ, i пах пiжмы, што кладуць з воѓнай на лета, зусiм выветрыѓся. На Кузьму двор i дрэвы пабялелi. Халодны воглы сум апанаваѓ наваколле. Цэлыя днi я праводзiла ѓ камiнных залях, седзячы ля вагню. Зрэдку хтось з саксаѓ прыходзiѓ, каб пажупiць11 са мною, распавясцi аб далёкiх краях Арлендэi i Брытанii. За шчыльна зачыненымi шыбамi злаваѓся калючы вецер, ён раскiдваѓ ва ѓсе бакi iголкi шэраню ѓпярэмежку з дажджом. На жаль, мяне не выратавала нават цёплая епанча, i зараз я амаль не адчувала пахаѓ, а ѓ горле нiбыта зграя дзiкiх котак драла кiпцюрамi. Дзеѓкi зрабiлi мне гарачае пiтво з малiнамi, i я цiхутка прысёрбвала яго, слухаючы аповяд Майкла.
- ...I тады Трышчан сказаѓ Iжоце: "Спякотна, мая панна. Дазвольце мне прапанаваць вам вiна, каб наталiць смагу?". Ён загадаѓ служцы прынесцi пляшку, але тая пераблытала i прынесла не вiно, а мiлоснае пiтво, якое дала ёй мацi Iжоты, каб тая дзяѓчына пакахала караля Марка. I Трышчан з Iжотаю выпiлi гэтую чароѓныю атруту. I падумаѓ тады Трышчан: "Я прысягнуѓ майму дзядзьку прывезцi панну Iжоту яму, але я кахаю яе". I падумала Iжота: "Я была пабяцана каралю Марка, але вось Трышчан, i я кахаю яго". I з гэтага часу цяга загарэлася ѓ сэрцах iх, i мiлавалiся яны адно на аднога, пакуль окрут12 не прыйшоѓ у гавань Карнавалi. I сказаѓ Трышчан: "Вось я, а вось панна Iжота. Мы кахаем адно аднога, але яна - нявеста Марка". I сказала Iжота: "Вось я, а вось Трышчан, але Марка - мой жанiх". I было вяселле, але не было на iм весялосцi - Iжота тужыла па Трышчану, а Марка глядзеѓ на яе сумную, i смутак панаваѓ у яго сэрцы, а Трышчан пiѓ вiно, каб не думаць аб тым, што Iжота стала жонкаю Марка. Праз колькi часу Трышчан ажанiѓся з Iжотай Белыя Рукi, бо была яна прыгожая i падобная да яго каханай. I неверагодныя падарожжы i прыгоды чакалi рыцара Трышчана. Аднойчы, калi ён бiѓся з драконам, Трышчан быѓ вельмi паранены, i сказаѓ Трышчан: "Я памiраю, i толькi Iжота Залатыя Валасы здольна загаiць мае раны". I загадаѓ ён пасланцу прывезцi Iжоту. Калi яна будзе на окруце, то трэба было падняць белыя ветразi. Калi ж не - чорныя. Вядома, Iжота згадзiлася, але калi окрут ужо падыходзiѓ да гаванi, жонка Трышчана запалала нянавiсцю i сказала, што ветразi чорныя. I Трышчан, якi ѓтрымлiваѓ сваё жыццё толькi да той хвiлiны, памёр. А калi панна Iжота ѓбачыла яго памерлага, то сэрца яе не вытрымала i разарвалася ад смутку i болю. Iх пахавалi побач, i з магiлы Iжоты вырас бружмель, i яго верхавiнка ѓрасла ѓ магiлу Трышчана. Спрабавалi ссекчы яго, але бружмель вырастаѓ зноѓ i зноѓ. Так закаханыя, нават, пасля смерцi, засталiся побач назаѓсёды.
З таго вечара я зусiм засумавала, i дзядзечка, каб хоць крыху развесялiць мяне, вырашыѓ наладзiць свята. Запрасiлi нашых сяброѓ: некаторых нобiляѓ-саксаѓ, Трыняту, князя Мiнгеда ды князя Велiмiра. У iх двух таксама былi дачкi, але не было ѓ мяне з iмi сяброѓства, бо яны былi надзвычай пыхлiвыя ды ушчплiвыя13. Але ладзiць свята, дзе адзiнай паннай буду я - гэта было б не вельмi прыстойна.
Прыйшлi музыкi, у вялiкай залi паставiлi сталы. Кухары засмажылi шмат дзiчыны, было шмат смачных страваѓ. Пасля вячэры старэйшыя паселi ля вагню гутарыць, а мы гулялi у хованкi. Першым шукаѓ княжыч, сын Велiмiра. Калi ён пачаѓ лiчыць, усе кiнулiся ѓрассыпкi. Брат яго, Гарыслаѓ, якi гуляѓ разам з намi, сказаѓ, што калi мы схаваемся разам, нас будзе цяжэй знайсцi. I мы пабеглi з залi па сходах унiз.
- Схаваемся ѓ каморы, - прапанаваѓ ён. - Там цёпла, вы не змерзнеце, i нас знойдуць не хутка.
У далёкiм куце стаялi бочкi з салёнымi агуркамi ды салам. Навобмацак, бо нашыя свечкi амаль не давалi святла, мы дабралiся да iх i прыселi на кукiшкi. У той дзень я была апранута у адамашкавую14 барвовую сукенку, i Гарыслаѓ пачаѓ казаць мне, якая я прыгожая, як гэты строй пасуе мне. Слухаць гэта было вельмi прыемна, бо было гэта сапраѓды так. Раптам мне пачулiся нечыя крокi па сходах. Напэѓна, гэта шукалi нас, i я загадала княжычу маѓчаць. Але ён наблiзiѓ вусны да майго вуха i пачаѓ шаптаць, што не бачыѓ нiводную панну, прыгажэйшую за мяне, такую добрую i высакародную. А потым ён дакрануѓся вуснамi да маёй шыi. I гэта было гвалтоѓна!
- Як вы пасмелi!!! - крыкнула я i ѓдарыла гэтага кiжлуна15 па твары. Напэѓна, я разбiла яму нос, бо ён адразу заенчыѓ, i кроѓ пацякла яму амаль у рот.
Крокi гучалi ѓжо зусiм побач, мой крык быѓ пачуты, але мне няможна папасьцiся першай! I заставацца ѓ каморы сам насам з гэтым нягоднiкам - немагчыма. Тады я ѓскочыла i кiнулася наѓцёкi. Распахнутымi дзвярыма я збiла кагось з ног i выскачыла на двор, з ганка, па двары.
Iзноѓ пякельны холод, слата скляпеньняѓ. За спiнаю нехта галасiѓ, убачыѓшы мой цень, i я шуснула ѓ чорнае зеѓра.
Слiзкiя сходы. Нiбыта мох, нiбыта лёд пад нагамi. Жудасна, баранi Божа! I цiшыня... Страшна... Калi тут, у цемры, нехта сядзiць i чакае мяне, каб забiць, закатаваць? Але калi я застануся стаяць на прыступках, то мяне ѓбачаць, абавязкова ѓбачаць! I тады я цiхутка спускаюся нiжэй.
Краты. Яны таксама слiзкiя i вельмi халодныя. Бруд ляжыць на iх, нiбы шматки шэраню. Гэта, напэѓна, халодная, турма. Так, турма.
I раптам стогн. Калi мае вочы крыху прывыклi да густой цемрадзi, я ѓбачыла цьмяную пляшку з тлушчам, якая не гарыць, нават, а проста пускае куродым. Яна стаiць на выступе ѓ сцяне, выхоплiвае са змроку пачварны камяк бруду на каменнай падлозе. Гэта ён варочаецца i стогне, нiбы паранены мядзведзь. Але гэта не мядзведзь. Гэта чалавек. I яму блага.
- Божухна... - шапчу.
Ключы... Калi б у мяне былi ключы, я бы адчынiла замок. Але ѓ мяне нiчога не было, апрача фiбулы на каѓняры. Майкл расказваѓ мне, што, калi ѓставiць тонкую палачку ѓ замок, пакруцiць крыху ды нацiснуць там нешта, то можна адчынiць яго. Я нiколi не спрабавала зрабiць штось гэткае, але зараз, бадай, не той выпадак, каб бегчы па кашталяна, i я спрабую адчынiць замок падобным чынам. О шчасце! Нешта клацнула, i краты паддалiся нацiску.
Бядак! Яго лоб палае, на iм выступiлi буйныя кроплi. Калi я спрабую дакрануцца да яго, ён цяжка стогне. Цьмяны каганец курэе жудасна, але я бачу, якi гэты вязень брудны. Ад яго смярдзiць, i ѓ халодным скляпеньнi пахне магiлай...
- Няшчасны... Гаротнiк... - шапчу мiмаволi.
- Пiць... - стогне ён. Але ѓ мяне няма нiчога, каб даць яму напiцца...
- Зараз, зараз...
Ён хутка памрэ, я адчуваю подых кастлявай зусiм побач з iм, амаль бачу яе худыя пальцы, але я павiнна зрабiць нешта, каб адбiць яго ѓ гэтай жудаснай кабеты. I таму мне нiчога не застаецца, акрамя таго, як бегчы да дзядзечкi i малiць аб яго лiтасцi, бо нiхто не можа патрапiць у астрог, акрамя злодзеяѓ, якiя пакараны князем.
У камiннай залi сядзяць госцi. Мае таварышы па гульнi ѓсё яшчэ намагаюцца адшукаць адзiн аднога, i таму iх няма тут. Кiдаюся ѓ ногi дзядзечку ды пачынаю плакаць. I плачу не для таго, каб разжалобiць сэрца майго дарагога дзядзечкi, але маё сэрца сапраѓды плача. Ён хмурыцца i кажа сурова:
- Гэты чалавек - злодзей. Ён асмелiѓся забiць зубра ѓ маёй пушчы. Яго сябра iздох, калi толькi пачалiся маразы, а гэты смерд усё жыве. Я расказаѓ аб гвалтоѓным ѓчынку яго князю, i той згадзiѓся са мною. I шчанюк-сакс памрэ ѓ склепе. Ён больш нiколi не ѓбачыць сонца над сваёй паскуднай галавою!
- Ён ужо памiрае, дзядзечка! Злiтуйся, злiтуйся! - крычу я, бо ведаю, што калi не выратую сакса, то нiколi не дарую сабе гэтага.
- Нiколi!!!
Што рабiць? Адчай паглынуѓ мяне хваляй марской. Але раптоѓна, нiбы маланка, светлая думка блiсканула ѓ маёй галаве.
Неверагодна! Я аслухалася майго дзядзечкi, i зараз хворы сакс надзейна схаваны ѓ самым цiхiм куточку майго замку. Так, майго, я кажу, бо я ѓ iм гаспадыня, хоць па ѓсiх тэстамэнтах iм валодае дзядзечка, князь Даѓгерут.
Той жа ноччу дзеѓкi перанеслi яго ва усходнюю вежу, пад самую столь, над маёю ложнiцай16. Перш наперш яго вымылi i пераапранулi. I толькi тады я адважылася зiрнуць на яго iзноѓ. Ён быѓ вельмi прыгожы, гэты сакс. Скура яго тонкая, як быццам ѓ дзяѓчыны, а доѓгiя валасы, якiя пасьля грэбеню сталi нiбыта шоѓк, таксама рабiлi яго падобным да кабеты. Я называла яго Васiлькам, бо вочы ѓ яго будуць абавязкова блакiтныя, i калi я гэтага не даведаюся, калi ён памрэ, то я сабе нiколi, нiколi не дарую гэтага.
Замест майго вязня ѓ камеру паклалi цела аднаго з сабакароѓ - ён памёр той жа ноччу з-за хваробы, i хутка яго пахавалi як сакса. I нiхто не заѓважыѓ падману, бо твару вязня не памятаѓ ужо нiхто. Я паставiла свечку за беднага сабакара ѓ нашай каплiчцы. Даруй яму, Божухна, усё благое i вазьмi да сябе на неба!..
А зараз я змагалася за жыццё сакса. Сем дзён ды яшчэ два ён быѓ падобны да раскалёнага кавалку метала, ён скрыгатаѓ зубамi, стагнаѓ i енчыѓ, нiбы немаѓлятка, а я паiла яго журавiнавым сокам па кропельцы. I праз колькi часу гарачка пачала супакойвацца, i я паiла яго зёлкамi, якiя збiрала на Яна17. А калi пiць купальскiя зёлкi, то ѓсякая хвароба спалохаецца.
Адступiла i гэтая, i мой сакс расплюшчыѓ вочы якраз на Мацвея
- Maiden, - сказаѓ ён на сваёй мове. А потым па-нашаму: - Я памёр, i гэта неба?
Я заѓпэѓнiла яго, што ён жывы, i тады сакс заѓсмiхаѓся. Вочы ѓ яго былi сапраѓды блакiтныя. Ён узяѓ мяне за руку i прыцiснуѓ яе да вуснаѓ, i я засаромелася, бо адчувала сябе няёмка побач з такiм прыгожым далiкатным панам.
З таго часу Бэзiл, а клiкалi яго менавiта так, пачаѓ ачуньваць хутка, i мы пасябравалi. Пакуль што я не дазваляла яму падымацца, але ён увесь час iмкнуѓся паглядзець у вакно: што робiцца там. I я, каб зрабiць яму прыемнае, садзiлася ѓ крэсла ля шыбы i распавядала аб тым, што бачу.
Але самае цiкавае было тое, што я адразу даравала Бэзiлу забойства зубра, нават, нiколi аб iм больш не ѓзгадвала. I гэта было добра.
* * *
Аднойчы у маiм замку з"явiѓся незнаёмы чалавек.
Вартавы Рэмзi прывёѓ яго ѓ камiнны пакой вялiкай вежы, дзе сядзелi мы з дзядзечкам i Сэдрык. За вакном скуголiла завiруха, вецер быѓ такi моцны, што цягi ѓ комiне амаль не было, таму пад столлю сабралася вялiзнае воблака смуроду. Больш за тры днi на двары iшоѓ снег, i дзядзечка хваляваѓся аб тым, каб не завалiла браму, бо тады, каб прачысцiць сцяжыну да яе, прыдзецца апускаць вояѓ у кашы з замкавай сцяны. Нават падумаць аб тым, што нехта адважыцца выправiцца ѓ шлях у такое надвор"е было жудасна, бо завея адразу бы збiла падарожнiка са сцежкi, зацягнула бы ѓ поле i забiла марозам, ветрам i голадам.
Сарамлiвы сцiплы Рэмзi цiхутка пагрукаѓ цяжкiм бронзавым кольцам па дзвярах, яны зарыпелi, i чужанiца увайшоѓ у пакой.
Ён быѓ увесь белы. Доѓгая епанча, што захутвала яго з ног да галавы, звiнела, прамарожаная i прадзьмутая ветрам. Капюшон ляжаѓ на спiне незнаёмца, загалiѓшы яму галаву. Барвовы ад холаду твар мужчыны быѓ увесь збарознены сеткай глыбокiх шнараѓ i маршчын. Чорныя вусы i барада здавалiся сiвымi ад шэраню, на кончыках падзыньквалi вялiкiя ледзякi. Мужчыну калацiла, ён намагаѓся сагрэць пасiнелыя рукi, цёр iх адна аб адну, дзьмуѓ на iх, але было бачна, што гэта не дапамагае.
Я ганаруся маiм дзядзечкам - ён не стаѓ распытваць мужчыну. Ён загадаѓ яму скiдаць епанчу i садзiцца да вагню. Той не мог нiчога вымавiць - яго зубы стукалi, нiбыта град па балонках18. Мяне катавала цiкаѓнасць, але Сэдрык нiбыта адчуѓ, што я не вытрымаю, i, супакойваючы, дакрануѓся да маёй рукi.
- Д-даруйце, калi ласка - ледзьве вымавiѓ незнаёмец. Ён ужо крыху сагрэѓся i пачаѓ чырванець, але язык пакуль блага падпарадкоѓваѓся яму. - Я разумею, такiя пытаннi нельга згадваць у прысутнасцi пекных паненак, але мне трэба да ветру...
Кiѓком дзядзечка загадаѓ служку вывесцi падарожнага, i калi двое пакiнулi пакой, загаварыѓ Сэдрык.
- Я вельмi абураны тым, што мае воi пусцiлi чужанiцу да гаспадароѓ. З кожным разам я адчуваю, што мой гонар закрануты. Спачатку гэтыя двое...
- Супакойся, сакс, - абарваѓ яго жалобу дзядзечка. - Я дараваѓ Бэзiлу разбой, а ты падпарадкоѓваешся маёй волi. I тое, што ты, - ён асаблiва падкрэслiѓ голасам менавiта гэтае слова, - не можаш дараваць яму, можа стацца крамолай супраць тваёй прысягi. Таму сцiснi зубы i маѓчы. Я лепей ведаю, што след рабiць, а што не.
- Даруйце, - стрымана сказаѓ Сэдрык.
- Усявышнi даруе. А твае саксы зрабiлi добра - куды яшчэ iм весцi падарожнага? Бачна ж, што ён ня смерд. Куды яго? Да вояѓ? Можна. Але негасцiнна. Вы, саксы, занадта падазроны народ. Прыгадай прытчу пра Хрыста.
- Што за прытча, дзядзечка?
- Хiба ты ня чула, Стэфка? Папытай дзевак, хай табе раскажуць пасля, - гэта значыла: "Не задавай дурных пытанняѓ!". Я змоѓкла, бо дзверы iзноѓ зарыпелi i ѓпусцiлi незнаёмца.
- Гасподзь даруе. Сядай, чалавеча, ды скажы нам, што прымусiла цябе пакiнуць прытулак свой ды выправiцца ѓ сцюжу. Бачу, ты ѓжо сцяплiѓся. Трымай збiцень ды кажы.
Глытнуѓшы з вялiзнага глiнянага кубка, той пачаѓ.
- Я iду ѓ Масковiю. Не пошукi шчасця гоняць мяне ѓ шлях, - ён памаѓчаѓ крыху. - Тэѓтоны ѓвесну пойдуць на Вялiкае Княства, а затым на Масковiю i далей... Калi iх не спыняць.
- Д"ябал... - крэкнуѓ Сэдрык.
- Чаму мы павiнны верыць табе? - дзядзечка выглядаѓ спакойным, нiбыта гэтая навiна зусiм яго не ѓзрушыла. - Як тваё iмя?
- Я не маю яго. Клiчуць хто як хоча... Я не прымушаю вас верыць мне, толькi прашу дазволу пераначаваць, i, клянуся Богам, уранку я пакiну гэты замак. Тое, што я зараз вам сказаѓ, я чуѓ з вуснаѓ магiстра. Усё. Мне больш няма чаго сказаць.
- Застанься ѓ нас яшчэ на колькi дзён, чалавеча, адпачнi. Пачакай зацiшку.
- Не магу. Чым раней я буду ѓ князя, тым лепей ён будзе падрыхтаваны да навалы тэѓтонскай.
Рэмзi, якi стаяѓ ля дзвярэй, не вытрымаѓ:
- Але, насамрэч, два-тры днi нiчога не вырашаць!
Незнаёмец з усмешкай пахiтаѓ галавою:
- Не магу хлопча. Ты яшчэ малады i дурны, нiбыта той шчанюк. Не крыѓдуй, калi пасталееш - будзе зразумела табе.
- I не баiшся ты згубiцца ѓ непагадзь?
Той уважлiва паглядзеѓ на дзядзечку, i ѓ вачах яго загарэлася нечым такiм, што мне нават жудасна стала. Такiя iдуць на смерць за сваю справу. Такiя складуць гордую галаву дзеля сваёй праѓды.
- Не.
Падарожны пайшоѓ, як толькi крыху развiднела. Калi я прачнулася, завея ѓсё яшчэ вiравала, нiбыта рака ѓвесну. Майкл расказаѓ мне, што чалавека спускалi са сцяны ѓ кашы, бо браму усё ж такi заснежыла. I мне потым яшчэ доѓга мроiлася высокая хударлявая постаць, якая гнецца пад нацiскам ветру, але ѓпарта рухаецца наперад...
* * *
Iзноѓ дождж.
Дождж... Колькi ѓсяго можна сказаць адным гэтым словам! Задуменна, халаднавата, вiльготна... Кроплi стукаюць па балонках, шыбы расчынены, i шэрая шурпатая падлога ѓся у цёмных плямах. Вецер абрывае з галiн ружовыя i белыя пялёсткi, i яны нiбыта цякуць па траве.
Можна зараз выбегчы на двор, пагуляць пад дажджом, вымакнуць да костак, а пасля затулiцца пад коѓдрай i слухаць далей спеѓ буйных кропель па даху, па сценах, па зямлi.
Але я не зраблю гэтага.
Бо адной рабiць гэта нецiкава, i нiкога я не паклiчу. Нават Бэзiла. Мы пасварылiся.
Пасварылiся з-за мяне. Я са злосцi нагаварыла яму розных брыдотаѓ, пакрыѓдзiла яго. Дурнiца. I што рабiць зараз - не ведаю, бо вiнаватая я, а прасiць даравання мне сорамна. Вось таму я зараз i сяджу на вакне, абхапiѓшы рукамi каленi, i дзьмуюся на ѓвесь белы свет. Праз заслону вады, што iльецца з шэрых нябёсаѓ, бачу ѓдалечынi зеленаватую раллю - жыта. Калi сонца не хаваецца за хмарамi, яно буяе смарагдава-зялёнай хусткай, але зараз яно цёмнае i сумнае, як i усё навокал.
Прыходзiлi дзеѓкi, прыводзiлi швачку. Трэба шыць новую сукню, але куды ѓжо - хутка вайна.
Так. Я не вар"ятка. Але нават я адчуваю пагрозу, якая рухаецца з боку захаду. Мабыць, яна прыдзе быццам гэты дождж, ён таксама з"явiѓся з захаду. Мабыць - як-небудзь iнакш. Я не ведаю. Я не бачыла вайны са дня нараджэння, калi загiнулi мае бацькi, а фамiльны маярат знiшчылi крыжакi. I зноѓ яны зараз iмкнуцца на наш край, iмкнуцца адабраць тое, што ѓ мяне засталося: зямлю, дзядзечку, мой замак, Бэзiла... Бо хто ведае - застанемся мы жывымi пасля навалы тэѓтонскай? Княжа наш Вiтаѓце, абаранi нас! Божухна, выратуй!
Я малюся. Чытаю усе малiтвы запар, каб хоць адна з iх дайшла да слыху Яго.
Уратуй нас, Божухна!..
- Трынята збiрае трыццаць сотняѓ са сваiх паветаѓ. У Гальмiча столькi ж. Я збяру больш за сорак. Вялiкi князь стане далей, на поѓначы, але гэта не абаронiць нас. Мы якраз на шляху iх стаiм. Замак трэ ѓтрымаць...
- Княжа, - кажа Сэдрык, - замак крэпкi. Бамбарды наладжаны. Калi будзе ежа ды порах, пратрымаемся колькi патрэбна. Хоць да зiмы вытрымаем аблогу. Абы было з чым. Людзей хопiць, людзi верныя. А з надзейнымi воямi ды й памiраць не страшна.
- Рана памiраць збiраешся, сакс. Ёсць яшчэ тыя, каму нельга памiраць, - дзядзечка патузаѓ сябе за бараду i паглядзеѓ у мой бок, i ѓсе яго зразумелi.
Шчыра кажучы, мне не варта было прыходзiць на раду, не жаночая гэта справа, але тут я магу займець магчымасць пагутарыць з Бэзiлам. Ён як адзiн з тых, хто карыстаецца даверам дзядзечкi, прысутнiчае на радзе, ён сядзiць далей за ѓсiх ад мяне, але час ад часу я лаѓлю яго позiрк, i ён адводзiць вочы, i мне сорамна глядзець на яго. Я гляджу на Майкла, на дзядзечку. У вакно, нарэшце! Але толькi не на яго.
...Балюча.
Калi б ён толькi падышоѓ да мяне, запытаѓся аб чым небудзь... Але Бэзiл мае гонар, хоць i рыцар.
- Я мяркую, што лепей было б адаслаць жанчын адсюль, бо небяспечна, - раптам кажа ён, i ѓ мяне ѓ грудзёх сэрца падае ѓнiз.
Ён хоча, каб мяне не было побач. Ён хоча, каб я паехала адсюль, каб забыць мяне як мага хутчэй. Але цi змагу я адказаць яму тым самым?!. I, нiбыта скрозь сон, чую, як адказвае яму дзядзечка:
- Праѓду кажаш, Васiль. Не трэба табе, Стэфка, быць тут. Калi аблога будзе? Што зробiш? Ад"язджайце да Гомлi, там спакайней. Хiба, дойдуць туды, крыжаср...?
Сэдрык сарамлiва хэкнуѓ i позiркам папрасiѓ у мяне прабачэння. Але гэтае не здзiвiла мяне, бо я ведала дзядзечкаву схiльнасць да ядраных словаѓ у цяжкую хвiлiну. Ды й зараз мне было не да гжэчнасцяѓ.
- Стэфка, чуеш? - перапытаѓся дзядзечка.
I тут давялося паказаць характар.
- Не, - цiха, але цвёрда сказала я. - Не паеду.
- Дурнiца ты, дзяѓчо. Вайна - не твая дзявочая справа. Што будзеш тут рабiць, калi аблога здарыцца?
Я не ведала, таму прызналася шчыра.
- Але й сядзець i чакаць, пакуль усё скончыцца, не буду. Што, калi... - перахапiла ѓ горле, - што калi тут нешта здарыцца. Я ж i ведаць ня буду. Не, я не паеду. Не хачу.
Я наѓмысля не глядзела ѓ бок Бэзiла, бо ведала, што ён стрымлiваецца, каб не пачаць спрэчку. На здзiѓленне, дзядзечка нiчога не адказаѓ, толькi ѓздыхнуѓ цяжка i сеѓ на месца, у шырокае цяжкае крэсла з дубу.
Сход працягваѓся, мужчыны гутарылi аб абароне, раiлiся, колькi зброi яшчэ трэба нарыхтаваць. Усе гэтыя спрэчкi я слухала ѓ паѓвуха, цiкуючы за маiм саксам. Хутка i гэта надакучыла, тады я цiхутка выслiзнула на лесвiцу i палезла па сходах. Тут, на самым версе паѓночна-заходняй вежы, дзе прыступкi выводзяць на шырокую пляцоѓку, было маё патаемнае месцейка, тут я малечай бавiла час. Раней дзеѓкi сушылi ѓ вежы зёлкi, яблыкi ды цыбулю. Яна i зараз яшчэ развешана па сценах аранжавымi ды жоѓтымi гронкамi быццам заморскiя ягады. Тут цiха, i цёпла, i пыльна, мышамi пахне. Дзе-нiдзе - iх гной. Цiкава, што яны тут ядуць? Хiба цыбулю ды часнок? Таксама дурнiцы, яны ж нясмачныя... Пад самым дахам, дзе бэлькi сыходзяцца ѓ цэнтры, можна разабраць цёмна-шэры, амаль чорны, камячок ледзь блiскучай поѓсьцi. Гэта кажан, ён жыве тут ужо колькi год. Ён стары, час ад часу крыху варушыцца, быццам кажа "Я жывы, жывы яшчэ". Я не баюся кажаноѓ, што б там нi казалi дзеѓкi. Блазноцце ѓсе iхнiя забабоны. Не дзяруць яны валасы, каб вiць з iх гнёзды, не п"юць кроѓ.
Кажан жыве на самым версе, яму ѓсё адтуль бачна, але галубы, якiя пасялiлiся нiжэй за яго, таксама ѓсё ведаюць, бо лётаюць удзень, калi стары спiць. Галубы вы мае шызыя, што мне рабiць, га?..
Нiбыта нехта iдзе - рыпяць сходы...
Так.
Далiбог, не веру вачам. Грудзi зараз разарвуцца, сэрцайка выскачыць з iх, упадзе на падлогу, разаб"ецца...
- Панi Стэфка, - кажа сакс, i голас яго перарывiсты. Няѓжо хвалюецца?! - Вам лепей ад"ехаць, як сказаѓ князь Даѓгерут, бо тут насамрэч будзе небяспечна. Вы не бачылi яшчэ вайны, а я ведаю, што гэта такое. Паверце мне, вам будзе лепей ад"ехаць.
Што сказаць?!. Якiя словы будуць лепшымi?!. Ойча, дапамажы мне!..
Вусны як спяклiся, не варушацца. Ледзь чую, што голас цвёрды, як i тады, на сходзе.
- Гэта было маё рашэнне. Я не адступлюся ад сваiх слоѓ, бо маю гонар.
- Вы - паненка, у вас не той гонар.
- З якога гэта часу слова шляхецтва ѓжо нiчога не вартае?
- Даруйце мне дзёрзкасць, але я паступiѓся сваiм гонарам, каб пераканаць вас ды даць вам магчымасць пазбегнуць страшнага.
- Дзякую, пан Васiль, за вашыя намаганнi, але гэта мой замак, гэта мае воi, i я адчуваю адказнасць за iх.
- Ды што вы вярзеце! Я прысягаѓ князю, а не вам! - ён амаль крыкнуѓ гэта.
Каб толькi не страцiць прытомнасць!..
- Гаспадарку вяду я, таму маю права казаць так.
Госпадзi, што я пляту!!! Нiчога не разумею, нiчога не цямлю. Язык не слухаецца, думкi скачуць адна далей за адну, а ѓ скронях бiецца толькi адно: "Бэзiл... Мой Бэзiл...".
- Вы хацiце пазбавiцца мяне, пан Ротэрвуд, таму прымушаеце мяне пакiнуць родны замак.
Толькi зараз я разумею, што з усяёй моцы сцiскаю цяжкае кальцо на вечцы акаванай жалезам скрынi. Ды так, што пальцы мае пабялелi, ды на iх праступiлi чорныя жылы. Напэѓна, павiнна быць балюча, але я не адчуваю болю, толькi шумiць у галаве, ды плямы ѓ вачах.
- Вы не хацiце мяне бачыць, я вам абрыдла, таму i гонi... це мяне... - усё ж такi ѓсхлiпнула, але задавiла слёзы недзе ѓ грудзёх.
I я сама веру той лухце, якая сыпецца з майго роту. Насамрэч, мне самой ужо здаецца, што гэта сапраѓды так, што Бэзiл палае нянавiсцю i спрабуе справадзiць мяне прэч адсюль. Я ѓжо забыла, што гэта я абразiла яго першая, i крыѓджуся сама...
- Вы мяне ненавiдзiце!!! - крычу я i адчуваю, як мая далонька сама ляцiць да яго твару, але не паспяваю ѓбачыць удар, бо вочы заслала чорнае павуцiнне, i толькi сэрца тухкае ѓ скронях, нiбы молат па кавадлу.
* * *
Я паднялася на свiтаннi. Вымылася сама - вада цурчэла з глiнянга рукамыйнiка на падлогу, цабэрак быѓ поѓны, а вынесцi не было каму. Бо пазаѓчора дзевак адаслалi з замку. Засталася толькi я адна. Насамрэч, нязвыкла. Але скардзiцца нельга - то была мая воля.
Сонца толькi-толькi пачало ѓзыходзiць, начная прахалода яшчэ кусалася пад сукенкай, але воi ѓжо соѓгалiся па двары.
Два днi таму скончылi ладзiць воѓчыя ямы вакол замка, учора яшчэ прыглядалiся, падпiхвалi травой, дзе цямнелi дзiркi, а сёння ѓжо толькi моѓчкi аглядаюць падыходы да брамы. Я гляджу ѓ бок парка, дзе так хораша было гуляць. Зараз ён рэдкi, нiбыта валасы ѓ старой дэвоткi, бо павырубалi i клёны, i лiпы, i каштаны, каб вораг не схаваѓся ѓ засенi, на траве свежае жаѓтаватае пiлавiнне свецiцца...
Юрка са свае конi - ля стайнi. Ён лашчыць прыгожага варанога дрыкганта, танканогага, прызначанага для шпаркага iмклiвага бегу наѓздагон за ветрам, Юрку шкада яго, бо калi ѓ сечы той аступiцца, то больш нiколi ѓжо не паскача па волi... Калi будзе сеча, то шмат ягоных улюбёнцаѓ паляжа. Але я ведаю, што гэтага, чорнага, ён пакiнуѓ для мяне, каб у мяне была магчымасць выратавацца. Уцячы.
Дзякуй табе, добры Юрка, але я не пабягу, бы спалоханае зайчаня Гэта мой замак, мой край. I я буду яго абараняць поплеч з мужчынамi.
Напружанае маѓчанне панавала навакол. Вiжы19, што вярнулiся ѓ замак спавясцiлi: тэѓтоны ѓ трохгадзiннай адлегласцi. Цягнуць з сабой бамбарды. Сотнi ды сотнi крыжаносных сабакаѓ... Гэта, вядома, далёка не ѓсё войска ордэна - большая частка яго на чале з самiм магiстрам рухаецца з поѓначы, там яго чакае князь Вiтаѓт, ды там i ёсць войска Лiтвы. Але й гэтых хопiць, каб раструшчыць маленькую ракавiнку замка разам з яго жыхарамi... Кажуць, што iдуць за справу Госпада. Каму ж яны моляцца, калi забiваюць ды пояць крыжы на грудзёх сваiх крывёй чалавечай?!
Лучнiкi з Майклам пасталi ѓзжоѓж сцен. Яны чакаюць. Мы ѓсе чакаем. Коннiца мнецца. Калi вораг падыдзе блiзка, вершнiкi вылятуць з брамы ды абрушацца на тэѓтонаѓ. Шмат iх там паляжа, самыя мужныя ды адважныя гiнуць першымi, бо прымаюць першы ѓдар. Потым тыя, хто застануцца жывыя, адступяць назад, закладуць веснiцы, ды будзем трымаць абарону, бо зашмат чужынцаѓ, а мы аднi...
Цяжкiя гадзiны чакання... Я прысела на ганку. Рыхтуюць, ускатваюць наверх вялiзныя чопы20, туды накiдаюць плюмбуму ды развядуць вогнiшчы, а потым, калi метал скончыцца, будуць палiваць немцаѓ варам. Мабыць, дапаможа. На жаль,я нiчога не разумею ѓ гэтых справах.
Трынята амаль бяжыць па двары. Яго прыгожы малады твар засмучаны, на iм ляжыць цень, але ля мяне ён спыняецца i прыладжваецца побач.
- Што засумавала, князёѓна? - пытаецца ён. Спрабуе быць вясёлым, i крыху гэта атрымлiваецца ѓ яго.
- Боязна... - мармычу сабе пад нос.
- А што ты хацела? - Трынята кладзе руку ѓ цяжкай рукавiцы мне на плячук, i я гiбею пад цяжарам. - Табе казалi, што гэта не лялек трабушыць. Сама засталася, дык давай, паводзi сябе як трэба.
- Хiба я зад хаваю ѓ ямiну? - пачынаю злавацца. - Хiба баюся?!
- Цiшэй, князёѓна. Ты паненка, табе, вядома, боязна, але цябе не папракнуць, бо табе дазволена такое. Але я табе вось што скажу: пакуль не позна, паехала б ты адсюль. Мо шчэ паспела бы?
- Не хачу.
- А калi не ѓтрымаемся?
- Вазьму корд21...
- Сябе заб"еш? - ён усмiхнуѓся.
- Чаму сябе? Тэѓтона...
- А калi палон?
- Я выбрала, - цаджу праз зубы я i разумею, што забiць не смагу. Нi сябе, нi нават ворага. Хай ён i тэѓтон, хай ён i сам забойца, але ён чалавек. Такi ж чалавек, як i Майкл, Трынята, дзядзечка - з мяса ды крывi. Яму таксама балiць, яму таксама не хочацца памiраць.
- Корд, кажаш... У руках трымала? Не падымеш жа.
- Падыму.
- А калi параняць? Заплачаш.
- А хiба ты не плачаш, калi балiць табе?
- Не. Бо я мужчына.
- Ты абаронца, i я абаронца! Не буду румзаць! А калi заб"юць - то пабачыш, якая я была! Бога буду прасiць, каб цябе дзеля гэтага ѓратаваѓ!!!
- Ну до ѓжо, до. Годзе. Не крычы ты так. Усе зараз як адзiн. Васiля бачыла хоць сёння?
Так, бачыла яго здалёк, калi ён крочыѓ па галерэi. Ён мяне не заѓважыѓ. А я яго бачыла. I нават бачыла, што вочы ѓ яго мутныя, сонныя. Бадай, не спаѓ усю ноч...
- Яны зараз з князем ды Майклам рупяць22, вунь яны, - Трынята тыцнуѓ пальцам уверх i убок. - схадзiла бы да яго, пагутарылi...
Мы з iм паднялiся i накiравалiся наверх, на галерэю. Мужчыны стаялi ля сцяны ды глядзелi праз байнiцы кудысьцi ѓдалеч.
- ...падыдуць блiзка, зможам абараняцца, покi будуць стрэлы, - пачула я канец разважанняѓ Майкла. - Палезуць на сцяну - пал"ем плюмбуму.