Я - згубленая старонка сярэднявечнага лемантара. Толькi не кажыце, што w Сярэднявеччы не было лемантароw. Аднекуль жа мяне вырвалi, недзе ж была тая краiна-кнiга, у якой тры тузiны маiх складоw улiвалiся w казачку пра жахлiвае каханне й вернага цмока. Цi наадварот? Я забылася...
Бо сёння я ляжу w стосiку макулатуры (чытай - маскультуры?). Мяне зацiснулi недзе памiж гiсторыяй КПСС i дапаможнiкам для кампутарных "чайнiкаw". Злева - надарваныя wлёткi, справа - хмарачосы жоwтай прэсы. Усе яны - састарэлi, хто год таму, хто - учора. А я... я вучыла дзяцей чытаць, ды нехта iншы навучыw iх збiраць макулатуру.
Пальцы, запэцканыя w попел, ператасоwваюць мянеса стосiка w стосiк. Я так аднойчы i прачытала - "тусоwка". Але гэта слова не маёй мовы. Мая мова забытая, а я - вырваны аркуш. Ды як раней я вучу сваёй мове iншаземцаw, iншаверцаw, iншамоwцаw, iншадумцаw... Як вы лiчыце, ёсць нештачка гераiчнае w адстойваннi правiлаw граматыкi? Я wпарта паwтараю тры тузiны маiх складоw, я заклiкаю звярнуць увагу на готыку маiх лiтараw, на выкшталцоныя малюнкi не вашага стагоддзя. Мне кажуць: "гэта не модна", "так сёння не мовяць", "такое не носяць", "гэтак не пiшуць". Я ж паwтараю тры тузiны маiх складоw i дазваляю вам - самiм! - дадумаць канцоwку. Даруйце, я вырваная з кантэксту, я - толькi wрывак.
Я сустракала тэксты маёй мовы, крыху скажонай... але назовы! Я неwмею руйнаваць гарады, не гатую крупнiк, не шапчу замовы, не люблю двухсэнсоwнай аwтэнтыкi, жахаюся малюнкаw зброi, не выношу парушэнняw стылю. Я старонка лемантара - я не лямантую - я - вучу - чытаць!..
Не, пераплаwкi не будзе. Я не аддам маiх лiтараw, так руплiва выведзеных на пергаменце. Хутчэй яны згубяцца w сецiве зморшчынак на маiм твары. Хутчэй мая скура рассыплецца цёмна-шэрым попелам... Я маю толькi адную просьбу.
...Мой Кнiжны Ойча, калiТы ёсць, мой Аwтар. Дай моцы... дай моцы прайсцi мне праз вiскат мышыны, праз жах пацучыны, праз сальныя пальцы й пекла агменю... Там, дзе бляск нябёсаw, дзе Неба-Кнiга, мой Ойча... дазволь мне завершыць фразу. Пастаw на мне wрэшце кропку.
* * *
З паwднёвых сходаw пырснулi шкляныя пацеркi, збочылi w паwзмрок калiдораw, пакацiлiся па галерэях i залах, пасыпалiся праз разныя парэнчы, праз стрэльчатыя вакенцы... падалi зiхоткiмi кроплямi, разбiвалiся на дне мураванага калодзежу замкавай вежы - так, што калацiлася, заходзiлася срэбрам рэха.
З усходняй галерэi зляцелi аскепкi смеху, прашапацелi перагорнутыя старонкi; жальба кацяняцi i абрывак калыханкi доwга не падалi, кружлялi, падхопленыя павевам, - не словы, толькi згадка, летуценнi воглых скляпенняw. I скразняк з-за павароту - цi шэпт ядвабнай сукнi? Гэта трызняць уголас выстылыя камянi. Няwжо ты верыш, што гэта не ценi?!
У паwночных калiдорах жывуць прывiды - ЯНА з iмi не сябруе. Чуеш тупат маленькiх ножак? Чуеш, шапоча сукня, скардзiцца прыцiснутае локцiкам кацяня, ледзь улоwна трымцяць струны (аёй! у яе шчэ й арфа пад пахай!). Зараз ЯНА збяжыць з заходняй лесвiцы (завершыць вiток па спiралi часу) - проста да цябе, хто застыw i трызнiць, i ловiць гукi, якiя коцяцца шклянымi каралямi праз змяркальныя калiдоры, сыплюцца на каменныя плiты з галерэяw i арак, слiзгаюць з пальцаw, падаюць - дзынг! - i рассыпаюцца пырскамi рэха...
I табе падаецца, бяздомны вандроwнiк, што тое рэха ты чуw калiсьцi, што з дна сярэднявечнага мураванага калодзежу ты бачыш зоркi тваёй РАДЗIМЫ. I ты верыш - не, ты амаль верыш - што зараз з паwднёвага павароту выбежыць маленькая князёwна твайго дзяцiнства i заплача, як калiсьцi, над парванымi пацеркамi.
Няхiтрая справа - нiзаць каралi, дзеля гэтага табе зусiм не трэба быць чарнакнiжнiкам. Але ты - Чарнакнiжнiк, i ты не здольны суцешыць князёwну. Шкляныя каралi разбiлiся - жменю шклянога пылу не нанiзаць нi на срэбную нiтку, нi на залаты волас князёwны, анi на тваю абгарэлую памяць.
* * *
- Я ведаю, чаму ты - Чарнакнiжнiк. Ты счарнеw ад сваiх кнiг!
- Не зусiм так, спадарычна. Калiсь я быw светлы, як старонкi твайго лемантара. Я любiw глядзець на сонца i агонь у печы, пакуль новае святло не асляпiла мяне - святло вогнiшча на пляцы, яго далi мае кнiгi - згараючы. Лiтаркi разбягалiся жвавымi пачваркамi, разляталiся пырскi iскраw, ссыхала, моршчылася скура на тварах кнiг. Я нахiлiwся надта нiзка - i з таго часу не магу адмыць попел з валасоw i твару, i з таго часу не здымаю жалобу, - i вучу кнiгi на памяць... Ты не бачыла, як паляць кнiгi?
- Я чула, што паляць людзей. Але - кнiгi?.. Дзiкунства... Сумная казка. Ды апавядай яшчэ. Хто ты? Якога роду?
- Сам я не памятаю, але людзi кажуць (а людзi w гэткiх справах абазнаныя) - нiбы мая мацi была князёwна, а мой бацька - цмок.
- Лухта! Ты манiш, Чарнакнiжнiк. Глядзi, я паклiчу тату i ён спалiць цябе на пляцы; вядома, твае кнiгi ён пакiне сабе.
- ...Людзi кажуць, нiбы яны кахалi адно аднаго, як толькi могуць кахаць цмок i князёwна. Але рыцар у блiскучых латах, адважны i паважны, працяw майго соннага бацьку дзiдай i wзяw за сябе маю гаротную мацi.
- Так не бывае, ты wсё хлусiш. Усе твае гiсторыi - сумныя. Князёwны не кахаюць цмокаw, рыцары б'юцца па законах гонару, а...
- ...А тыя законы iм пiшуць цмокi.
- Не хачу больш чуць пра цмокаw. Ты варажбiт? Тады адкажы, якая будзе мая краiна, калi w свеце не застанецца цмокаw?
- Цмокi застануцца да скону свету. А вось тваёй краiны не будзе.
- Хлус! Хлус! Хлус! Мая краiна будзе заwсёды.
- Я мог бы зманiць табе, спадарычна, бо я баюся вогнiшча i смерцi. Ды шчэ больш я баюся, што ты заwважыш маю няшчырасць - i казкi iншага завалодаюць тваiм сэрцам... Забудземся на цмокаw, спаленыя кнiгi i страчаныя землi. Я апавяду табе...
- Не, Чарнакнiжнiк! Калi ты баiшся вогнiшча, калi ты хочаш, каб я слухала твае казкi, - ты апавядзеш мне... ты скажаш мне - скажаш! - што будзе з маiм краем!..
Аёй! Дзяwчо, ты прыwзнялася w крэсле, ты забылася на кацяня i яно гуляе срэбным пасам, ты тупаеш ножкай i амаль плачаш... Што сказаць табе? Як суцешыць? У цябе парвалiся каралi? Павер, твой Чарнакнiжнiк дастаw бы табе на пацеркi зоркi з другой паловы неба (ты такiя нiколi не бачыла)... Але табе трэба твая краiна. Ён жа не мае i сваёй. Паслухай, спадарычна, паспрабуйма забыцца, пачнем нанова...
З паwднёвых сходаw пырснулi кроплi рэха... i доwга звiнелi wвушшу:
- Што будзе далей з маёй краiнай?!
Цмок i смык
Скрыпка над пляцам. Скрыпка - брук успарола смыкам,
горад працяла навылёт i разбудзiла вецер.
Храмы, аркi, скляпеннi - нiбы шкляныя каралi, -
хмары, стагоддзi, душы нiжа ды нiжа на струны.
Хто палiчыць здольны, колькi анёлаw i д'яблаw,
колькi прарокаw i цмокаw - на канцы таго смыка?..
Пляц напяwся пад цяжарам зброi, людзей i цмокаw -
праз шчылiны бруку сочацца ценi былых герояw.
Яны падымаюцца w неба й кружляюць у дзiкiм танцы
над мяккацелымi воямi ды сiнтэтычным яшчарам,
над маленькай скрыпачкай, якая заплюшчыла вочы,
якая стаiць нерухома w цэнтры вялiкай бiтвы.
Скрыпка пяе пра вецер, што сцяг зрывае ды гонiць
над царквой, над касцёлам, над руiнамi замкаw,
над бязлюднаю багнай гэтай хворай краiны,
глуханямой вар'яткi - што сёння нема галосiць.
Вецер зблытаw галовы цмокаw, людзей i зданяw,
шалёна скачуць прывiды, лупцуюць сваiх i чужынцаw.
Ценi над пляцам, ценi. Скрыпка над пляцам. Скрыпка.
Лепш не глядзi, князёwна, - гэта апошняя бiтва,
мiма iмчаць iмклiва пысы, ашчэры, пачвары.
Твой цмок пасеw на званiцы, цiкуе цябе ды сочыць,
як б'юцца забаwна мiжсобку рыцары розных эпох.
Дубiнка спружынiць аб латы - iскры не выбiць гумай.
Тупiцца меч аб шклапластык найноwшых празрыстых шчытоw.
Вострыцца смык аб струны - спружынiць аб нашы сэрцы.
Крыжы w сiнечы цi краты - меч, дубiнка ды смык.
З'хаw шалом на вочы - лупцуе лiхтарню рыцар -
яго не вучылi магiстры змагацца з гумовым яшчарам.
Цiснецца да аwтобусаw, выпусцiw з рук рацыю,
клiча маму й Госпада хлопчык-мiлiцыянт.
Цiшай, князёwна, цiшай. Войска тваё разбiтае.
Нема галосяць зданi, у сутаргах б'ецца край.
Колькi можна, скрыпачка, сэрца рваць i не плакаць -
сябар упаw пад дубiнкай, цмок не wпадзе пад смыкам,
шчэрыцца ён са званiцы...
А нехта штурхнуw князёwну,
вырвалi смык, зламалi, у брук утапталi скрыпку...
Вецер над пляцам, вецер ценi разносiць, ценi;
аркi, хмары, стагоддзi зрывае са струн парваных...
Цмок уцягнуw галовы w норы шматпавярховак.
Цмок здаw дубiнкi й рацыi на склады пастарункаw.
Над пляцам - вясновы вечар!.. Цiха, бы w чэраве звера.
Лунаюць бяздомныя ценi. Паснулi рыцары w турмах;
даспехi - на пераплаwцы, з iх выкуюць ранкам аралы,
каб новыя рыцары заwтра кармiлi новага цмока.
Вочы расплюшчы, князёwна, ты адна засталася на пляцы,
падымiся з халоднага бруку, уцякай у Сярэднявечча.
Рыцар твой цябе не разбудзiць, не разбудзiць разбiтую скрыпку,
не падорыць табе каралi з iклаw апошняга яшчара.
Уцякай, уцякай, князёwна, бо крадзецца на заднiх лапах,
каб улiць з пацалункам у вусны абыякавасцi атруту
(што зрабiла з радзiмы казак - глуханямую жабрачку),
вечны цмок твайго беднага краю - цмокi здаwна кахаюць князёwнаw.
* * *
- Гэта не мая краiна, Чарнакнiжнiк, не мая!
- Вядома, спадарычна. У тваёй краiне да таго часу не застанецца нiводнага рыцара.
- Ну i добра. Я радая. Рыцарам не месца w вязнiцах, рыцары мусяць бiцца да скону - але ж я не хачу, каб яны каналi!
- А дакуль мусiць бiцца цмок?
- ...Лепш скажы, што было далей. Цмок забраw князёwну w свой замак, а каханы вызвалiw яе. Так?
- Не зусiм так... Цi бачыш, спадарычна, у той краiне не засталося замкаw. А w той князёwны не было каханага - яна была яшчэ маленькая. Як ты.
- Я не маленькая!!! ...Ну нехта ж мусiw яе wратаваць. Апавядай, Чарнакнiжнiк, а то... я паклiчу тату!..
- Цiшэй, князёwна, цiшэй, я магу нашаптаць табе казку... Але не здольны змянiць канцоwку. Той цмок, ён даwно цiкаваw сваю каханую - а князёwны заwсёды нараджаюцца недарэчы - i рыхтаваw ёй у падарунак краiну. Згаралi гады, кнiгi, мястэчкi - ён грэwся на папялiшчах (i дым Айчыны соладка шчыпаw у наздрынах). Ён пiw крывяную ваду патопаw, жангляваw камянямi разбураных святыняw, назiраw, як бягуць з руiнаw палацаw бяздомныя зданi - i селяцца w душах сваiх жа нашчадкаw, як нараджаюцца ад гэтых саюзаw яшчараняты i заляцаюцца да местачковых князёwнаw. Але гэты цмок - ён быw верны; ён прапанаваw сваёй князёwне wвесь гэты край i новую скрыпку. Як ты думаеш, спадарычна, што было далей? Што адказала тая князёwна?.. Памятай, яна была вельмi падобная да цябе...
- Гэта не мая краiна! Не мая!!!
Мацi-краiна
Я не пазнаю сваю краiну. Вось толькi што я адвярнулася (каб зрабiць хатняе заданне па гiсторыi й мове) - а мая красуня мацi, мая краiна, ператварылася w спiтую старую з апухлым тварам. Калi паспела яна раздаць i прапiць дарагiя wбраннi, знесцi татаву бiблiятэку w букiнiстычную кнiгарню, а пацеркi, з якiмi я так любiла гуляць, - у ламбард?! Яна збiрае пустыя пляшкi й мармыча сябрам-бамжам пра былую прыгажосць i славу. Ды хто пазнае w безгустоwнай звыродлiвай жабрачцы колiшнюю ганарлiwку-князёwну?! Дзе шляхетнасць, манеры, адукацыя?.. (Хiба w той упартай зморшчынцы ля вачэй, ды w гэтым жэсце рукi...) Яна густа фарбуе твар (каб схаваць сябе сапраwдную?), брыдкасловiць, яна непераборлiвая w знаёмствах... краiна-мацi, якую варта пазбавiць бацькоwскiх правоw. Каб ужыцца з ёй, нам трэба раз'ехацца - i шкадаваць здалёк яе колiшнюю, князёwну, у якой вырасла луска i змяiны хвост, князёwну, якая стала цмокам. Як вярнуць цябе, мама?.. Ты не навучыла мяне малiцца, дзе wжо мне - навучыць цябе...
Не, не так, не так, не тыя словы... Не будзьма нашчадкамi Хама! Калi нашая краiна заснула п'яная, прыкрыем яе ад кплiвых вачэй, адыдзем на дыбачках. Згадайма, як мы любiлi яе, калi былi маленькiя...
Пакуль мама спiць, прыбярэм у хаце. Выганiм цмокаw, што развялiся w брудзе, памыем падлогу. МАМА хутка прачнецца - ёй будзе прыемна.
* * *
Мая краiна разбiлася шклянымi каралямi. Я прыйшла надта позна, апошнiя пацеркi праслiзнулi мiж пальцамi - на каменнай падлозе блiшчасты пыл. Я не стану яго падымаць (я баюся парэзацца). Яшчэ не змоwкла замкавае рэха, не, гэта скразняк з-за павароту... цi wсё-ткi ёсць надзея? Цi wсё-ткi там, дзе паwднёвыя сходы, коцiцца па галерэi апошнi празрысты шарык, у якiм кропелькай паветра застыла мая краiна?
Яшчэ не позна - я не ведаю, з якога вакенца, з якой стрэльчатай аркi, з-за парэнчаw якой часткi свету паляцiць да мяне, на дно майго мураванага калодзежу, той шарык - я злаwлю яго, абавязкова злаwлю. Калi паспею... пакуль не згарэw мой лемантар, пакуль не wпала падстрэленая вежа, пакуль рыцар смыкам б'ецца з яшчарам, пакуль цмок кахае сваю князёwну, а князёwна гуляе з кацяняткам i верыць у свой край, - я злаwлю апошнюю сваю пацерку, калi толькi паспею паверыць - што wсё яшчэ можа скончыцца добра.
* * *
Вецер, вецер над багнаю носiць сцягi й ценi,
цмокаw, князёwнаw, рыцараw, храмы, скрыпкi i душы,
з пляцу сарваw брукаванку, змяшаw са шклянымi каралямi,
гонiць сухое лiсце, i валуны, i малiтвы.
Бачыць усё Чарнакнiжнiк, толькi змянiць не здольны: